مقدمه:
هنگامی که از شبکه اقتصاد ملی
می‌گذریم و وارد روابط اقتصادی بینالملل، روابط مبادلاتی اقتصادهای پولی
می‌شویم امر «صرف» مطرح می‌شود، امر تبدیل پول ملی به پولهای خارجی و یا
پولهای خارجی به پول ملی و کلیه مسائل ناشی از آن، تراز پرداختها و روشهای
تعدیل عدم تعادل آن و ….
این امور نه تنها در بحث نظری از اقتصاد بینالملل اهمیت بسیار دارد بلکه زمامداران اقتصادی و سیاسی مملکت را اشتغال خاطری بزرگ است:
این که ارزش خارجی پول خود را چگونه
حفظ کنند؟ با چه تدبیری محصولات خود را در بازارهای خارجی به فروش رسانند؟
با چه وسایلی مواداولیه، کالاهای مصرفی و سرمایه‌ای موردنیاز را از
بازارهای جهانی تأمین سازند و از چه طریق، سطح قیمتها را در حد مطلوب
نگاهدارند و با چه ابزاری درآمدها را در جهت موردنظر سوق دهند و….
به همین منظور مجموعه‌ی مقرراتی
می‌گذارند تا هدفهای آنان را تأمین کند. این مقررات که قسمت اعظم آن تحت
عنوان مقررات ارزی و بعضاً ذیل عناوین مقررات بازرگانی، پولی، اقتصادی و…
وضع و به مورد اجرا گذارده می‌شود مورد بحث این نوشته کوتاه است نه آنچه که
در همة دنیا می‌گذرد، بلکه تنها در ایران !
دراین نوشته کوتاه، مسیری که این
مقررات درایران طی کرده و تحولی که گذارنده، نمایانده می‌شود و درعین حال
سعی می‌شود طرحی از محیط اقتصادی، سیاسی که در آن، زمامداران و اندیشمندان
کشور تصمیم گرفتند به دست داده شود و سیرتحول نرخ ارز درایران از سال 1334
تا 1346 ارائه شده است.
تثبیت نرخ ارز
استقرار سیستم یک نرخی در سال 1334
اساس سیاست ارزی دولت در سال 1334 چنانچه در سهمیه وارداتی سال مذکور
منعکس است اجرای توصیه صندوق بین المللی پول در مورد استقرار سیستم یک نرخی
و نیز جلوگیری از ترقی قیمتها بود النهایه درسهمیه سال مذکور قابلیت
انتقال گواهینامه ارز صادرات طبقه دوم از میان برداشته شد لکن این تصمیم
درعمل به اشکال بازخورد بالنتیجه ،در دوم اردیبهشت تصویب نامه می‌گذشت
مشعر به اینکه جهت ورود کالاهای طبقه دو سهمیه 1333 از ارز حاصل از صادرات
طبقه دوم 1333 استفاده شود و نیز مقررات سال مذکور در مورد گواهینامه ارز
صادراتی کماکان در سال 1334 حاکم باشد.
همچنین به منظور تثبیت قیمتها و جلوگیری از ترقی آن در 11 مرداد 1334
برای تمام کالاها نرخ خرید ارز در 75 ریال و نرخ فروش آن در 5/76 ریال
تثبیت شد و سپرده به 80 ریال تقلیل بافت.
درآمد ارزی کشور در سال 1335 نیز همچنان روبه فزونی بود به علاوه در این
سال اعتبارات متعددی از منابع صندوق بین المللی پول (000/500/17 دلار)
اعتبارات صادراتی انگلیسی (000/100/4 لیره ) بانک بین المللی ترمیم و توسعه
(000/000/10 دلار) کمکهای بلاعوض آمریکا (000/500/45 دلار) دراختیار ایران
قرار گرفت و دولت برای مبارزه با تورمی که بروز آن متصور بودسیاست «در
باز» را در پیش گرفت و چون برای اجرای برنامه‌ها ظرفیت نبود علیهذا واردات
انواع کالاهای مصرفی تشویق شد وسهمیه‌ای که در آغاز سال تنظیم شده بود در
حین اجرا متوقف شد و واردات حدود 50% از آن بیشتر گشت.
در سال 1336 نیز سیاست بازرگانی و اندی کشور همانند سالهای گذشته اتفاق
افتاد حتی در این سال بعضی از کالاهای غیرمجاز سال پیش با پرداخت سود
بازرگانی مجاز گشت و واردات همچنان رشد خود را دنبال کرد.
نرخ رسمی ارز نیز که بر اساس قانون 28 آبان 1331 و تصویب نامه 6 بهمن
1328 بر مبنای 1 دلار =25/32 ریال بود به نرخ 1دلار =75/75 ریال تغییر یافت
و بدین ترتیب نرخ قانونی ارز با نرخ اقتصادی آن مساوی گشت.
انحلال کمیسیون ارز واگذاری معاملات ارزی به بانک ملی ایران در
اسفند 1336
در 24 اسفند 1336 قانونی به تصویب رسید که به موجب آن کمیسیون ارز منحل
شد.کلیه قوانین ارزی سابق ملغی و هر نوع خرید و فروش و واگذاری ارز به عهده
بانک ملی محول گشت و نیز بانک فقط موازنه ارزی کشور و نظارت در اجرای
قانون را بر عهده گرفت و همچنین تنها بانکهایی مجاز به معاملات ارزی گشتند
که مقررات قانون بانکداری آنان را مجاز می‌شناخت به علاوه صادرکنندگان به
ازاء صدور کالا مکلف به سپردن پیمان نامه ارزی شدند ولی داشتن ارز
غیرصادراتی در داخل کشور و نقل وانتقال آن آزاد اعلام شد جز در مورد انتقال
آن به خارج که تحصیل موافقت بانک ملی الزامی گشت. در 30 فروردین 1336 آیین
نامه اجرای قانون واگذاری معاملات ارزی به بانک ملی تهیه و به اجرا گذارده
شد.
مهدی سمیعی رئیس موقت بانک مرکزی طی سخنرانی خود در کنفرانس بازرگانی اصفهان (خرداد 1345) در این بابت چنین داوری می‌کند:
تجربیات تلخی که در سالهای 1336 تا 1339 در مورد زیاده روی در واردات و
استفاده بیهوده از اعتبارات فروشندگان خارجی بدست آورده ایم به ما نشان
دادکه تا چه حد ضرورت دارد سیاست اقتصادی با مقرسرات ارزی کشور وفق یابد.
برنامه‌های تثبیت اقتصادی تحول مبانی سیاست ارزی کشوراهاله وظایف بانکی به بانک مرکزی در 1339
اتخاذ سیاست تورمی از لحاظ توسعه اعتبارات واختیار سیاست بی‌توجه به
میزان تمایل نسبی به واردات و یا هدایت ترکیب آن اشکالات گوناگون به بار
آورد چنانچه ترقی شاخص هزینه زندگی درسال 38 به 13% بالغ شد.
افزایش توسعه میزان اعتبارات خصوصی در این سال به 4/32% رسید ونیز برای رفع عدم تعادل تراز پرداختها به اقلام جبرانی توسل شد.
سال 1339 نیز با همین مشخصات آغاز شد لکن یک سلسله پدیده‌های حادث در این سال موجبات تجدید این جریانات را فراهم آورد :
1)اقدامات سازمانی
تصویب قانون بانکی و پولی کشور در 7 قرارداد 1339 مبنای تشکیل بانک
مرکزی شد و حفظ موازنه ارزی کشور و مبادرت به کلیه معاملات مربوط به طلا و
ارز را در شمار وظایف آن اعلام داشت و نیز تنظیم آیین نامه اجرایی قانون
ارز و مقررات مربوط به معاملات ارزی را بر عهده شورای پول و اعتبار گذاشت
لکن اجرای این مقررات را که بانک مرکزی نیز قادر به پیشنهاد آن بود موکول
به تصویب هیات زیران داشت و بدین ترتیب بانک مرکزی و شورای پول و اعتبار و
هیأت دولت به جای بانک ملی ایران بصورت مقامات تصمیم‌گیرنده و کنترل‌کننده و
اجراکننده در زمینه امور ارزی کشور در آمدند. وجود قوانین انحصار تجارت
خارجی و تشویق صادرات نیز یک سلسله اختیارات به وزارت اقتصاد ملی می‌داد.
2)اقدامات بنیادی
برنامه تثبیت اقتصادی که به منظور سروسامان دادن به وضع ناسالم پولی و
اعتباری در شهریور ماه 1339 به تصویب رسید اساس توسل به یک سلسله تدابیر
تازه شد.
النهایه هم موجبات رونق فراهم آمد و هم با استفاده از طرق مختلف در
هزینه ارزی کشور صرفه جویی گشت و نیز 000/500/34 دلار از بدهیهای خارجی کم
شد و 000/500/19 دلار به ذخایر ارزی کشور افزوده گشت همچنین نیازمندیهای
عادی وغیربازرگانی کشور تامین شد.
برنامه پنج ساله سیاست بازرگانی و ارزی کشورهماهنگی با برنامه سوم در اقتصادی کشور1341-1346
1) تعقیب سیاست انبساط تدریجی
سیاست انبساط تدریجی در سال 1341 نیز دنبال شد منتها کنترلهایی که در
زمینه گوناگون ابداع و اعمال شده بود موجبات توام بهبود اوضاع ارزی و تجارت
خارجی کشور را فراهم ساخته بود. در این سال مقررات واردات و صادرات کشور
برای یک دوره پنج ساله پی ریزی شد و «تهیه احتیاجات عمومی و تامین منافع
مصرف کنندگان، حفظ موازنه پرداختهای ارزی حمایت و توسعه صنایع داخلی و
تشویق صادرات در چارچوب برنامه تثبیت اقتصادی وعمرانی دولت بعنوان هدفهای
سیاست بازرگانی دولت گفته شد» به منظور بهبود وضع پرداختهای ارزی کشور،
محدودیت واردات تجملی و غیرضروری ادامه خواهد یافت وطرق عملی و تازه‌ای
برای ازدیاد درآمد ارزی اتخاذ خواهد شد منجمله سعی خواهد شد حتی المقدور از
ورود کالاهای ساخته شده خارجی به کشور جلوگیری به عمل آید و این قبیل
کالاها ابتدا به صورت قطعات منفصل و نیمه ساخته وارد و مندرجا تمام مراحل
تولید آن در خود ایران انجام یابد.
2) اعلام اصول سیاست ارزی در اسفند 1341
رئیس کل موقت بانک مرکزی در اسفند 1341 موارد ذیل را به عنوان اصول سیاست ارزی بانک اعلام داشت :
الف) حفظ تعادل در موازنه پرداختهای ارزی کشور و حفظ ارزش خارجی پول
ب) اجتناب از سیستم چند نرخی اعم از اینکه به طور رسمی و صریح یا غیررسمی و ضمنی باشد.
ج)نگهداری موجودی ارزی کافی برای مواجه با افزایش ناگهانی پرداختها و
کاهش غیرقابل پیش بینی درآمدها و رفع حوایج ناشی از نوسانات واردات و
صادرات.
به نظر بانک مرکزی ایران منابع ارزی کشور حتی المقدور می‌بایست به مصرف وارد کردن کالاهای سرمایه‌ای برسد.
3) اختیار یک سیاست فعال بازرگانی در سال 1342
در سال 1342 واردات کالاهای مشابه محصولات داخلی غیرمجاز اعلام شد و به
منظور جبران کسردرآمد گمرکی کشور ، تعرفه حمایتی سال 42 با تصویب نامه 23
تیرماه که هدفهای مالی را مدنظر داشت تلفیق گشت و نیز در 17 آذر حداقل
سپرده کالاهای وارداتی از 20% به 15%و از 70% به 40% کاهش یافت جز در مورد
کالاهای غیرمجاز در مقررات سال 41 که واردات اقلام مجاز شده آن در سال 42
موکول به تایید 100% سپرده شد.
